Άραβες

Ομάδα λαών που κατοικούν στην Ασία και την Αφρική, υπάρχουν όμως και μετανάστες και σε άλλες περιοχές του πλανήτη μας. Το όνομα Ά. αποδίδεται σε όλους όσοι έχουν μητρική γλώσσα την αραβική και όχι μόνο, όπως θα μπορούσε να υποτεθεί, στους κατοίκους της Αραβίας (άραμπ = νομάς της ερήμου). Τον 7ο αι., εποχή που εμφανίζεται ο ισλαμισμός, οι Ά. κατέκτησαν και οργάνωσαν σε ενιαίο κράτος μια εκτεταμένη εδαφική περιοχή, οι κάτοικοι της οποίας σιγά-σιγά εξαραβίστηκαν. Για πολλούς αιώνες οι Ά. δεν αποτελούσαν μια πολιτική ενότητα και για περισσότερο από τρεις αιώνες (με εξαίρεση το Μαρόκο) ζούσαν κάτω από την κυριαρχία των Οθωμανών Τούρκων και αργότερα, κατά τον 19o αι. και τις πρώτες τέσσερις δεκαετίες του 20ού αι., κάτω από την κυριαρχία ευρωπαϊκών εθνών. Οι σημερινοί Ά. έχουν έντονη συνείδηση της θρησκευτικής και πολιτιστικής τους ενότητας, και ορισμένοι από αυτούς φιλοδοξούν να τη μετατρέψουν και σε πολιτική ενότητα. Τα εδάφη όπου κατοικούν οι Ά. δεν αποτελούν μια καθορισμένη γεωγραφική ενότητα· περιλαμβάνουν περιοχές της Ασίας και της Αφρικής και εκτείνονται από τον Ατλαντικό ωκεανό έως τις ακτές του Ινδικού από τη μια και του Τροπικού του Καρκίνου από την άλλη. Ομάδες πληθυσμού, όχι και τόσο μεγάλες, που μιλούν αραβικά, βρίσκονται και έξω από αυτά τα όρια, όπως στο Σουδάν και το Ιράν, ενώ ανάμεσα στους λαούς που μιλούν αραβικά υπάρχουν ομάδες που μητρική τους γλώσσα δεν είναι η αραβική, όπως οι βεδουίνοι, είναι όμως δίγλωσσοι. Οι Α. ανήκουν στην καυκάσια φυλή (με διεισδύσεις νέγρικου ή νεγροειδούς αίματος) και στη σημιτική ομάδα, που εμφανίζεται καθαρή μόνο στην καθαυτό Αραβία και σε μερικές νομαδικές φυλές έξω από αυτή. Η αραβική γλώσσα ανήκει, όπως και η εβραϊκή, στη σημιτική ομάδα γλωσσών και διακρίνεται στην κλασική αραβική, που χρησιμοποιείται σε όλες τις περιοχές ως ενιαία γραπτή γλώσσα, και σε πλήθος διαλέκτους, ενίοτε αρκετά διαφορετικές, στις οποίες διαφοροποιείται ως ομιλούμενη. Το κοινωνικό σύστημα και το πολιτιστικό επίπεδο των Α. έχουν δεχτεί τροποποιήσεις τα τελευταία χρόνια με τη διείσδυση των ιδεών, των μεθόδων και της τεχνικής της Δύσης, καθώς και με την κατάκτηση της πολιτικής ανεξαρτησίας. Η πορεία για μια ριζική μεταμόρφωση βρίσκεται σε εξέλιξη και o αραβικός κόσμος εμφανίζει σήμερα μεγάλες εσωτερικές διαφορές και έντονες αντιθέσεις, τόσο από το ένα κράτος στο άλλο όσο και στο εσωτερικό κάθε χώρας. Στη Σαουδική Αραβία και το Κουβέιτ τα τεράστια έσοδα από το πετρέλαιο έχουν επιτρέψει την εισαγωγή των μοντέρνων και εκλεπτυσμένων προϊόντων του δυτικού πολιτισμού, η πολιτική και κοινωνική οργάνωση όμως έχει μείνει σχεδόν αναλλοίωτη: η δουλεία και η πολυγαμία, που έχουν εκλείψει στον υπόλοιπο αραβικό κόσμο, εξακολουθούν να υπάρχουν ακόμα σε αυτές τις δύο χώρες, έστω και με μορφή κάπως συγκαλυμμένη. Στον αραβικό κόσμο εξακολουθούν να υπάρχουν μορφές ζωής και ήθη απαρχαιωμένα. Ο νομαδισμός, o οποίος συνδέεται με το ιστορικό παρελθόν των Α., είναι ευρύτατα διαδεδομένος, όχι μόνο στις ερημικές περιοχές της κεντρικής Αραβίας, αλλά και σε ολόκληρο το αφρικανικό και ασιατικό έδαφος, σε περιοχές όπου οι γεωγραφικές συνθήκες ευνοούν αυτό τον τρόπο ζωής. Οι νομάδες ή βεδουίνοι (από το μπεντού = έρημος) ζουν κυρίως από τα προϊόντα της κτηνοτροφίας. Επειδή αναγκάζονται να αναζητούν βοσκοτόπια κατάλληλα για τις καμήλες (ή δρομάδες), τα πρόβατα και τις κατσίκες, δεν έχουν μόνιμη κατοικία και μετακινούνται ανά εποχές, χρησιμοποιώντας για κατοικία τη σκηνή. Τυπικό στοιχείο της κοινωνικής οργάνωσης των βεδουίνων είναι η φυλή, καμπίλα στα αραβικά, και σε ορισμένες περιοχές αΐλα, που βασίζεται στην καταγωγή, πραγματική ή ενδεχόμενη, από έναν κοινό πρόγονο και στην οποία τα μέλη της θεωρούνται αδέλφια με απόλυτη ισότητα υποχρεώσεων και δικαιωμάτων· ο αρχηγός της φυλής, o σεΐχης (= o αρχαιότερος), ασκεί απόλυτη εξουσία, που πηγάζει από την παράδοση και το προσωπικό κύρος, χωρίς όμως το δικαίωμα επιβολής κυρώσεων. Η λιτότητα, το αίσθημα της τιμής και η αγάπη για την ελευθερία είναι θαυμάσιες αρετές του βεδουίνου, ο οποίος όμως δεν υποτάσσεται εύκολα σε πειθαρχημένο τρόπο ζωής και απεχθάνεται την τακτική εργασία. Η τάση των νομάδων να μπαίνουν με ειρηνική διείσδυση ή κατάκτηση στα καλλιεργήσιμα εδάφη και να εγκαθίστανται σε αυτά, ανάγεται σε πανάρχαια εποχή της ιστορίας της Εγγύς Ανατολής και αποτελεί σταθερό της παράγοντα. Υπάρχει βέβαια μια συνεχής μετάβαση από τον νομαδισμό στον ημινομαδισμό, που μετατρέπει τον βεδουίνο σε μόνιμα εγκατεστημένο γεωργό. To φαινόμενο αυτό παρατηρείται συχνά τα τελευταία χρόνια και έχει επιταχυνθεί από την οικονομική και πολιτική πρόοδο σε όλες τις αραβικές χώρες. Εκεί όπου το έδαφος και το κλίμα ευνοούν τις τακτικές καλλιέργειες ο πληθυσμός έχει μόνιμη εγκατάσταση και το σύστημα της κατανομής σε φυλές εξαφανίζεται: ο αγρότης (φελάχος)ζει σε χωριά και o σύνδεσμος με τον τόπο της διαμονής του αντικαθιστά τον φυλετικό δεσμό. Η κατάσταση του φελάχου είναι, εκτός από ορισμένες εξαιρέσεις, άθλια ακόμα και στις πιο εύφορες περιοχές, επειδή σπάνια είναι ιδιοκτήτης των αγρών που καλλιεργεί· μόλις τα τελευταία χρόνια και σε ορισμένες μόνο αραβικές χώρες έγιναν προσπάθειες αγροτικών μεταρρυθμίσεων. Όπως το επίπεδο της οικονομικής ζωής, έτσι και η πολιτιστική του ανάπτυξη έχει κάνει ελάχιστη πρόοδο, μολονότι στον τομέα της παιδείας έχει πραγματοποιηθεί σημαντική βελτίωση. O αστικός πληθυσμός έχει υψηλότερο βιοτικό επίπεδο, που ολοένα προσαρμόζεται στον τύπο της σύγχρονης ζωής, με τον σχηματισμό από τη μια μεριά μιας τάξης υπαλλήλων και επαγγελματιών δίπλα στην τάξη των εμπόρων και των στρατιωτικών και από την άλλη πλευρά μιας εργατικής τάξης, που είναι επακόλουθο της ανάπτυξης της βιομηχανικής δραστηριότητας. Ο εκσυγχρονισμός του αραβικού πολιτισμού εκδηλώνεται μέσα από την προοδευτική εγκατάλειψη του καθιερωμένου τρόπου ντυσίματος και του πέπλου που είχε επιβληθεί στις γυναίκες. Ένα στοιχείο συντηρητικότητας αποτελεί η θρησκεία, που σχεδόν παντού είναι η ισλαμική και τις αρχές της σέβεται και τηρεί η μεγάλη πλειοψηφία του λαού. Στην Αίγυπτο, στη Συρία και στη Μεσοποταμία υπάρχουν αξιόλογες χριστιανικές μειονότητες, εκπρόσωποι αυτοχθόνων πληθυσμών που αντιστάθηκαν στον θρησκευτικό προσηλυτισμό, μολονότι έχουν εξαραβιστεί ως προς τη γλώσσα. Ανάλογες εβραϊκές μειονότητες, που υπήρχαν ακόμα και στο δυτικό τμήμα του αραβικού κόσμου, έχουν σήμερα περιοριστεί αριθμητικά έπειτα από τις μαζικές μεταναστεύσεις Ευρωπαίων Ισραηλιτών στο κράτος του Ισραήλ. Βλ. λ. Αραβικός σύνδεσμος, ισλαμισμός. Ιστορία της προϊσλαμικής περιόδου. Οι Ά. ανήκουν στα σημιτικά φύλα, που από την 3η χιλιετία ξεχύθηκαν σε τρία διαδοχικά κύματα στη σημερινή Μεσοποταμία, τη Συρία και τη δυτική Ασία. Η Γένεσις (Ι’, 26-29 και KE’) αναφέρει τρία γένη Α., το γένος του Γιοκτάν, το γένος του Ισμαήλ, γιου του Αβραάμ, και το γένος ενός άλλου γιου του Αβραάμ, αναγνωρίζοντας έτσι τη συγγένεια μεταξύ Α. και Εβραίων. Στη νότια Αραβία τα χιλιόχρονα βασίλεια των Μιναίων, των Σαβαίων και της Καταβανίας κατείχαν τη σημερινή Υεμένη. Παρουσίαζαν αξιόλογη εμπορική κίνηση, καθώς η γεωγραφική τους θέση ευνοούσε την ανάπτυξη των σχέσεων τόσο με τις μεσογειακές χώρες όσο και με την Άπω Ανατολή και την ανατολική Αφρική. Το φυλετικό σύστημα διατηρούσε όλη τη σημασία του μέσα στο πλαίσιο μιας κοινοβουλευτικής μοναρχίας και η χλιδή χαρακτήριζε τον τρόπο ζωής, όπως δείχνουν οι ελάχιστες μαρτυρίες που έφεραν στο φως οι ανασκαφές στην αρχαία πόλη των Σαβαίων Μαρέμπ. Περίπου το 335 π.Χ. οι Αιθίοπες κατέλαβαν τη νότια Αραβία και σιγά-σιγά δημιούργησαν εμπορικές σχέσεις με το Βυζάντιο, γεγονός που εξόργισε τους Σασσανίδες και οδήγησε στην κατάκτηση της νότιας Αραβίας από τον Χοσρόη Α’. Η νότια Αραβία έμεινε κάτω από περσικό έλεγχο έως τη μουσουλμανική κατάκτηση. Η κεντρική Αραβία είναι η περιοχή των βεδουίνων· ο τρόπος ζωής που τους επέβαλαν οι συνθήκες του φυσικού περιβάλλοντος ελάχιστα έχει αλλάξει· η ζωή τους ήταν νομαδική και δεν είχαν διοικητικούς θεσμούς ικανούς να διαμορφώσουν κράτος. Οι Ασσύριοι, από τον 11o έως τον 7o αι. π.Χ., έκαναν πολλές εκστρατείες με σκοπό να δαμάσουν αυτούς τους ληστές της ερήμου, που τελικά ακολουθώντας τους Πέρσες, την εποχή του Δαρείου, ήρθαν σε επαφή με τον μεσογειακό πολιτισμό. Βορειότερα, στα εδάφη της σημερινής Ιορδανίας, δημιουργήθηκε το βασίλειο των Ναβαταίων, τους οποίους ο Στράβων ονομάζει «αράβιον έθνος», με πρωτεύουσα την Πέτρα, απ’ όπου και το όνομα Πετραία Αραβία. Το βασίλειο αυτό (5ος αι. π.Χ. έως 105 μ.Χ.) είχε αρχικά στενές πολιτικές σχέσεις με τους Σελευκίδες (Σέλευκος) και έπειτα με τους Ρωμαίους, οι οποίοι τελικά το υπέταξαν την εποχή του Τραϊανού. Η αραβική πόλη Ταντμόρ, γνωστότερη με το λατινικό της όνομα Παλμύρα, χτισμένη στην έρημο της Συρίας και στον δρόμο των καραβανιών που μετέφεραν στη Μεσόγειο τα μπαχαρικά από την Ευδαίμονα Αραβία (Υεμένη), γνώρισε εξαιρετική ακμή ως κέντρο εμπορίου τον 2ο και 3ο αι. μ.Χ. Ο βασιλιάς της Παλμύρας Οδαίναθος (260-267) απέκρουσε τους Πέρσες στον Ευφράτη και η χήρα του, βασίλισσα Ζηνοβία, επωφελήθηκε από τις δυσκολίες των Ρωμαίων αυτοκρατόρων για να επεκτείνει την κυριαρχία της στην Αίγυπτο και τη Μικρά Ασία. Το 273, όμως, o αυτοκράτορας Αυρηλιανός νίκησε τη Ζηνοβία και κατέστρεψε την Παλμύρα. Οι εσχατιές της συριακής ερήμου έγιναν αργότερα το πεδίο ανταγωνισμού μεταξύ δύο αραβικών ηγεμονικών οίκων, των Λαχμιδών της Χίρα στις εκβολές του Ευφράτη, που υποστηρίζονταν από τους Σασσανίδες, και των Γασανιδών, νομάδων της Υπεριορδανίας, συμμάχων των Βυζαντινών. Οι πληθυσμοί και των δύο αυτών κρατιδίων ήταν κυρίως χριστιανοί. Στα τέλη του 5ου αι. εμφανίζεται και νέο κρατίδιο στην Αραβία, το κράτος της Κίνδα. Στις παραμονές της εμφάνισης του ισλαμισμού, τον 6o αι., υπήρχαν αραβικά κρατίδια υπό την προστασία των Περσών στην Υεμένη και στις αραβικές ακτές του Περσικού κόλπου, διάφορα άλλα κρατίδια υπό την προστασία του Βυζαντίου στη συροπαλαιστινιακή μεθόριο, και στην κεντρική Αραβία μια υποτυπώδης ομοσπονδία βεδουίνων· όλα αυτά τα κρατίδια βρίσκονταν σε πόλεμο μεταξύ τους, είχαν όμως κοινά στοιχεία τη γλώσσα, το αίσθημα της κοινής καταγωγής και την κοινή λατρεία του παναραβικού τεμένους της Μέκκας. Λογοτεχνία. Οι πρώτες μαρτυρίες αραβικής λογοτεχνίας ανάγονται στον 6ο αι. μ.Χ. και είναι κείμενα αυλικής ποίησης που άνθησε στα δύο μικρά βασίλεια των Γασανιδών και των Λαχμιδών. Πρόκειται για ποίηση λυρική, σατιρική και βακχική, που τα θέματά της αντικατοπτρίζουν τη ζωή και το περιβάλλον των βεδουίνων. Χαρακτηριστική ποιητική σύνθεση της εποχής αυτής, που θα εξακολουθήσει να προσελκύει την προτίμηση και στους επόμενους αιώνες, είναι το κασίντα αφιερωμένο ποίημα, που θα μπορούσε να αποδοθεί με τον όρο ωδή. Η ωδή αυτή, που παρουσιάζει ποικιλία ως προς την έκταση, ακολουθεί υποχρεωτικά ορισμένους κανόνες ως προς τη μορφή, λόγω της προσήλωσης των Α. στην παράδοση και στις συνήθειες των προγόνων τους. Η ωδή αρχίζει με ένα θέμα προσφιλές στον Ά. της ερήμου (ανάμνηση της αγαπημένης του, περιγραφή αλόγων ή καμηλών κλπ.), μέσα στο οποίο παρεμβάλλεται ο πραγματικός πυρήνας της ποιητικής σύνθεσης, που μπορεί να είναι ένα εγκώμιο, μια σάτιρα, μια ελεγεία, μια προτροπή σε αγώνα κλπ. Οι κυριότερες ωδές αποκαλούνται αλακάτ, δηλαδή κρεμασμένες, γιατί πραγματικά τις κρεμούσαν ως υποδείγματα ποίησης στον ιερό περίβολο του παναραβικού τεμένους της Κάαμπα (Μέκκα). Ήταν γραμμένες με χρυσά γράμματα και είχαν γίνει με ικανοποίηση δεκτές από τους βεδουίνους στις γιορτές του Οκάτζ, τις οποίες οργάνωναν οι Ά. κάθε χρόνο με την ευκαιρία ενός φεστιβάλ ποίησης. Τέτοια ποιήματα έγραψαν κυρίως ο βασιλιάς Ίμρου’λ-Κάις, o Τάραφα, ο Αμρ μπεν Κουλθούμ, ο Χάριτ μπεν Χιλίζα, o Ανάρα, ο Λαμπίντ, ο Ζουχαΐρ και οι δύο περίφημοι ποιητές-ληστές Σανφάρα και Ταάμπατα Σάραν. H επόμενη περίοδος αρχίζει με το έργο του Μωάμεθ, του οποίου το Κοράνιο, το κυρίως ανάγνωσμα, αποτελεί καινοτομία τόσο ως προς το περιεχόμενο όσο και ως προς τη μορφή, και έχει ως πρότυπο τη ρυθμική πρόζα του τρόπου αφήγησης των βεδουίνων. Ο Μωάμεθ αποδεικνύεται και μέγιστος ποιητής στα αυτοσχέδια σούρα, που τα χαρακτηρίζει πλούσια θρησκευτική έμπνευση. Από τους σύγχρονους με τον Μωάμεθ ποιητές που συνεχίζουν τη λυρική παράδοση των βεδουίνων πρέπει να αναφερθούν η ποιήτρια Αλ-Χάνσα, ονομαστή για τις ελεγείες της, ο Μουτάμιν μπεν Νουάιρα, o Κάαμπ μπεν Ζουχαΐρ, που γλίτωσε από καταδίκη σε θάνατο με το εγκώμιο που έγραψε για τον Μωάμεθ, και οι βακχικοί ποιητές Αλ-Α’ασά και Αμπού Μιχτζιάν. Με τους Ομεϊάδες χαλίφηδες (661-750) οι βεδουίνοι έρχονται σε επαφή με τους χιλιόχρονους πολιτισμούς των κατακτημένων χωρών και από αυτή τη συνάντηση γεννήθηκαν η σάτιρα και η πολιτική ποίηση στις νεομουσουλμανικές περιοχές της Συρίας και του Ιράκ, όπου εξακολούθησε να καλλιεργείται και η προγενέστερη λυρική και ερωτική ποίηση. Ερωτικοί ποιητές είναι ο Ούμαρ μπεν Αμπί Ραμπία, της ίδιας φυλής με τον Μωάμεθ, ο ακόλαστος Αλ-Αχουάς και ο διάσημος Κάις μπεν Μουλαουάχ, που επονομαζόταν τρελός της Λάιλα εξαιτίας του άτυχου έρωτά του για τη Λάιλα που τον οδήγησε στον θάνατο. Από τους σατιρικούς ποιητές διακρίθηκαν οι τρεις αντίζηλοι, αλ-Αχτάλ, φανατικός χριστιανός αλλά πάντως φίλος των χαλίφηδων, o Τζαρίρ, αυλικός ποιητής, και ο αλ-Φαράζ-ντακ. Στην ίδια εποχή αγώνων μεταξύ τριών αντίθετων παρατάξεων ανήκουν οι βακχικές ποιητικές συνθέσεις του χαλίφη αλ-Ουαλίντ B’ και του συγχρόνου του Άντι μπεν Ζαΐντ, καθώς και οι ελεγείες της ποιήτριας Λάιλα αλ-Αχιαλίγια. Με το χαλιφάτο των Αβασιδών (747-1258), ενώ ο μουσουλμανικός κόσμος είχε παύσει να είναι αποκλειστικά αραβικός και είχε κατακερματιστεί σε πολυάριθμα βασίλεια και εμιράτα, η αραβική γλώσσα γίνεται αντίθετα όργανο έκφρασης ενός σύνθετου πολιτισμού, όπου συγχωνεύονται στοιχεία ποικίλης προέλευσης, κυρίως περσικά, συριακά και ελληνορωμαϊκά. Η λογοτεχνία πλουτίζεται με νέα είδη, φιλοσοφικά, θρησκευτικά, μυστικιστικά, ιστορικά, που συμπλέκονται με τα λογοτεχνικά είδη των προηγούμενων περιόδων· έτσι εκδηλώνεται μια καινούργια τάση, ημιαιρετική και μυστικιστική (ζαντάκα), που θα καταλήξει αργότερα στον αραβοπερσικό μυστικισμό του σουφισμού: κυριότεροι εκπρόσωποί του υπήρξαν ο Ά. Μούτι ‘μπεν Ιγιάς, ο Πέρσης Μπασάρ μπεν Μπουρντ, που καταδικάστηκε σε θάνατο για τις αιρετικές του αντιλήψεις (783) και ο μεγάλος λυρικός ποιητής Αμπού Νουάς, που λάμπρυνε την αυλή του Χαρούν αλ-Ρασίντ, συγχρόνου του Καρλομάγνου, και υπήρξε ο πιο εκλεπτυσμένος ποιητής της εποχής του. Στο αραβικό νέο στιλ της εποχής αυτής πρέπει να προστεθούν και τα ονόματα του Αμπού’λ-Αταχίγια, γνωστού για τα μικρά μυστικιστικά του ποιήματα, και του πρίγκιπα Ίμπνου’λ-Μου’τάζ,που έγραψε μια επική κασίντα και μια πραγματεία για τη ρητορική. Στη Συρία, την ίδια εποχή, πρέπει να αναφερθούν o αλ-Μουτανάμπι (915-965), που θεωρείται ο μεγαλύτερος Ά. κλασικός ποιητής, ο Αμπού Φιράς αλ-Χαμντάνι, στρατιώτης και ποιητής, και ο μεγάλος τυφλός μυστικιστής Αμπού’λ-Αλά αλ-Μά’αρι (973-1057), που έγραψε δύο ποιητικές συλλογές αξιόλογες για την ψυχολογική εμβάθυνσή τους (όπως άλλωστε και τη γραμμένη σε πεζό λόγο επιστολή του Το γράμμα της συγγνώμης, περιγραφή ενός εξωγήινου ταξιδιού, κατά τη διάρκεια του οποίου οι παλιοί προϊσλαμικοί ποιητές συγχωρούνται και γίνονται δεκτοί στον παράδεισο). Ο λογοτεχνικός πεζός λόγος της περιόδου αυτής αναπτύσσεται σύμφωνα με τρία στιλ: την παλαιά ρυθμική πρόζα, χαρακτηριστική των λογοτεχνικών επιστολών ή ρισαλάτ, είδος στο οποίο διέπρεψε ο Αλ-Μάα’ρι, και των δημηγοριών ή χούτμπα·τον διανθισμένο με μακάμα ή δοκίμιο πεζό λόγο, εκλεπτυσμένο καρπό του αραβικού λογοτεχνικού πλούτου και της περσικής φαντασίας, δημιούργημα του Πέρση Μπαντί’αζ-Ζαμάν Χαμαντάνι (;-1007)·και το αντάμπ ή λογοτεχνικό πεζό λόγο, που τον καλλιέργησαν αρχικά ο Πέρσης Ιμπν αλ-Μουκάφα’ (καταδικάστηκε σε θάνατο ως αιρετικός το 759), ο πολυγραφότατος Αλ Τζάχιζ, που έγραψε έργα πρωτότυπα όπως Το βιβλίο των ζώων, και ο ιστορικός Ιμπν Κουτάιμπα. Στην ίδια εποχή ανήκουν ο Αμπού’λ Φαράτζι αλ-Ισμπαχάνι (;-967), που έγραψε την πολύτιμη βιογραφική εγκυκλοπαίδεια με ανθολόγηση των παλαιών Α. ποιητών, το λεγόμενο Βιβλίο των τραγουδιών, και ο Ιμπν αλ-Ναντίμ, συντάκτης του πολύτιμου ευρετηρίου όλων των έργων που είχαν έως τότε γραφτεί στα αραβικά. To έργο των μεγάλων γραμματικών –μεταξύ των οποίων ο Πέρσης Σιμπαουάιχ και οι Ά. Αμπού’λ-Ασουάντ και αλ-Ασμάι– αντικατοπτρίζει την επίδραση της αριστοτελικής λογικής, ενώ την επιστημονική πεζογραφία ανέπτυξαν Ά. και Πέρσες ιστοριογράφοι και γεωγράφοι. Μεγάλη ανάπτυξη γνώρισαν και οι φιλοσοφικές μελέτες, οι οποίες, συνδεδεμένες αρχικά με την ελληνική φιλοσοφική σκέψη, πρωτοεμφανίζονται με την εγκυκλοπαίδεια των Ιχουάν αλ-Σαφά(Αδελφοί της αγνότητας) και φτάνουν σε υψηλό βαθμό τελειότητας με τα έργα του Πέρση γιατρού Ιμπν Σινά (Αβικέννας), συγγραφέα της Ιάσεως και της ιατρικής εγκυκλοπαίδειας Kανών της ιατρικής, και του Ιμπν Ρουσντ (Αβερρόης), που άσκησαν μεγάλη επίδραση στη μεσαιωνική φιλοσοφία της Δύσης. Οι συγγραφείς αυτοί ανήκουν στην τελευταία περίοδο της αραβικής μεσαιωνικής λογοτεχνίας, που συμπίπτει με την παρακμή της δυναστείας των Αβασιδών. Μόνο στην Αίγυπτο η ποίηση εξακολουθεί να βρίσκεται σε υψηλό επίπεδο με τον Ιμπν Σανά, ενώ στην Ισπανία με τον Ιμπν-Κουζμάν, νέα είδη λαϊκής προέλευσης αποκτούν αξία λογοτεχνική. Ο μυστικισμός και η φιλοσοφία ξαναγυρίζουν στα πλαίσια της θρησκευτικής ορθοδοξίας με τον Πέρση Αλ-Γκαζάλι (;-1111), μολονότι ξαναβρίσκουν κάποια πρωτοτυπία με το έργο του Ισπανού Ιμπν Άραμπι από τη Μουρθία (;-1240). Στον τομέα της επιστημονικής γραμματολογίας πρέπει να αναφερθεί σε αυτή την περίοδο το έργο αξιόλογων ιστοριογράφων, όπως o Πέρσης Μισκαουάιχ, ο αλ-Κίφτι και ο Ιμπν Χαλικάν, ο γεωγράφος αλ-Ιντρίσι και ο μεγάλος φιλόλογος Ιμπν Μάλικ. Εξάλλου ο Αλ-Χαρίρι από τη Βασόρα έφτασε με τις μακάμα του σε ύψιστο βαθμό τελειότητας. Ωστόσο, από την εποχή αυτή και έπειτα, η αραβική λογοτεχνία εξαντλεί τη ζωτικότητά της σε έργα δεξιοτεχνίας και επαναλήψεις των προγενέστερων προτύπων, ιδιαίτερα μάλιστα μετά την καταστροφή από τους Μογγόλους (1258) της Βαγδάτης, πνευματικού κέντρου, και την επιβολή της τουρκικής κυριαρχίας που έμελλε να πνίξει κάθε πρωτοτυπία στα εδάφη του αραβικού ισλαμισμού. Στον τομέα της ιστορίας και της γεωγραφίας, η πνευματική παραγωγή εξακολουθεί να είναι αξιόλογη για δύο ακόμα αιώνες με το έργο του Αμπού’λ-Φιντά από τη Δαμασκό, του Ιμπν Μπατούτα από την Ταγγέρη, του Ιμπν Χαλντούν από την Τυνησία και του αλ-Σουγιούτι από την Αίγυπτο. Την ίδια εποχή αναπτύσσεται και το διήγημα, είδος πολύ παλιό, ινδοπερσικής προέλευσης· έτσι δημιουργούνται οι Χίλιες και μία νύχτες(η γνωστή σε μας Χαλιμά) και ο Βίος του Αντάρ, αφήγηση των μυθικών περιπετειών του παλιού βεδουίνου ποιητή Αντάρ. Η αφύπνιση των αραβικών γραμμάτων θα σημειωθεί πια μόνο στη σύγχρονη εποχή, κάτω από την επίδραση των ευρωπαϊκών προτύπων και της πολιτικής αναγέννησης των διαφόρων σύγχρονων αραβικών κρατών. Η Αίγυπτος και η Συρία, μαζί με τον Λίβανο και την Παλαιστίνη, βρίσκονται επικεφαλής αυτής της αφύπνισης και αξίζει να αναφερθούν τα ονόματα του Νασίφ αλ-Γιαζίτζι, του Μπούτρος αλ-Μπουστάνι, του Τζίρτζι Ζαϊντάν και των αδελφών Ταϊμούρ. Πλάι σε αυτούς, που είναι Συρολιβανέζοι, άξιοι μνείας είναι ο ποιητής Σάμι αλ-Μπαρούντι, ο μυθιστοριογράφος Σάουκι και ο στοχαστής και συγγραφέας Ταχά Χουσαΐν. Η αναγέννηση της αραβικής λογοτεχνίας και γλώσσας εκδηλώνεται παράλληλα με την ανάπτυξη της δημοσιογραφίας και του αγώνα για την ανεξαρτησία, που και τα δύο βρίσκονται σε συνάρτηση με την ευρωπαϊκή επιρροή. Πρώτος o Ναπολέων δημοσίευσε στην Αίγυπτο εφημερίδα σε αραβική γλώσσα κατά τη διάρκεια της γαλλικής κατοχής (1799-1801). Μισό αιώνα αργότερα (1854) εμφανίστηκαν, με πρωτοβουλία των Συρολιβανέζων Χασούνα και Χαλίλ Χούρι, οι πρώτες αραβικές εφημερίδες στην Κωνσταντινούπολη, που όμως γρήγορα τις έκλεισε η τουρκική λογοκρισία. Στη δυτική Ευρώπη ο αραβικός Τύπος διέθετε μεταξύ 1874-86 τουλάχιστον 10 εφημερίδες και 32 περιοδικά που εκδίδονταν από πολιτικούς εξόριστους. Από αυτά αξίζει να αναφερθεί η εφημερίδα του Αιγύπτιου πολιτικού και στοχαστή Μουχ Αμπντόχ. Το λιγότερο 16 δημοσιογράφοι, συγγραφείς και διευθυντές εφημερίδων έχασαν τη ζωή τους στο ικρίωμα, στη Συρία και τον Λίβανο, κατά τη διάρκεια του αγώνα εναντίον της τουρκικής κυριαρχίας, του οποίου το τέρμα σήμανε, μεταξύ των άλλων, γι’ αυτές τις χώρες και μεγάλη ανάπτυξη του Τύπου. Πολύ σημαντικός στάθηκε και o ρόλος του Τύπου στην αφύπνιση της ενιαίας συνείδησης των αραβόγλωσσων χωρών και στην αξιοποίηση της παλαιάς κλασικής γλώσσας, προσαρμοσμένης στις σύγχρονες ανάγκες. Λαϊκός πολιτισμός. Στον χώρο του αραβικού κόσμου, όπως είναι φυσικό, διαφέρουν ευρύτατα από τη μια χώρα στην άλλη οι εκδηλώσεις του λαϊκού πολιτισμού. Ωστόσο, όπως συμβαίνει και με τη γλώσσα, είναι δυνατόν να βρεθούν σε κάθε περιοχή στοιχεία (μυθικά πρόσωπα, γιορτές, λαϊκά θεάματα, θρησκευτικές τελετές και χοροί) ταυτόσημα ή παράλληλα, τα οποία προέρχονται από τον κοινό κορμό που διακλαδώνεται από τον Περσικό κόλπο μέχρι τον Ατλαντικό. Σε διαφορετικές γλώσσες και διαλέκτους βρίσκονται λίγο-πολύ παντού οι ίδιες παροιμίες, τα ίδια λαϊκά έπη, όπως του Σεΐφ Μπεν Ζιγιαζέν, του Χελαλεγιάχ και του Αντάρ. Παντού, ειδικότερα όμως στη βόρεια Αφρική (στην Αίγυπτο, κατά τη διάρκεια του Ραμαζανίου), είναι διαδεδομένα το κουκλοθέατρο και το θέατρο σκιών με μια σειρά φάρσες που έχουν ως πρωταγωνιστή τον Καραγκέζ, το πιο σαρκαστικό και διασκεδαστικό πρόσωπο του αραβικού λαϊκού θεάτρου και της αραβικής διηγηματογραφίας. Επειδή όπου υπάρχουν ιεροί τόποι της μουσουλμανικής θρησκείας απαγορεύεται κάθε είδους διασκέδαση, η Σαουδική Αραβία εμφανίζεται λιγότερο πλούσια σε εκδηλώσεις γνήσια θεατρικές. Παρατηρήθηκε, αντίθετα, στην περιοχή αυτή σημαντική ανάπτυξη της λαϊκής μουσικής, κυρίως θρησκευτικής έμπνευσης, και ορισμένων τελετουργικών χορών, όπως o χορός των δερβίσηδων, o οποίος βασίζεται σε σειρά στροβιλισμών πάνω στο αριστερό πόδι, που γίνονται όλο και πιο γρήγοροι ώσπου οι χορευτές πέφτουν κάτω εξαντλημένοι. Αξιόλογα δείγματα λαϊκού τραγουδιού είναι το ντικρ που αποτελεί την κοινή βραδινή προσευχή όλων των μουσουλμάνων και μπορεί να συνεχίζεται, με ανάπτυξη του ίδιου μουσικού θέματος, για πολλές ώρες· το χιτζιάνα ή τραγούδι των καμηλιέρηδων και το ατάμπα, τραγούδι της φιλίας, ιδιαίτερα διαδεδομένο μεταξύ των χωρικών και των βεδουίνων, που είναι οι θεματοφύλακες μερικών από τις παλαιότερες παραδόσεις του λαϊκού πολιτισμού. Στους πιο λαϊκούς και πρωτόγονους οικισμούς, τα τραγούδια συνοδεύονται με ρυθμικό χτύπημα των χεριών. Αρκετά διαδεδομένος στον αραβικό κόσμο είναι και ο χορός των σπαθιών, αντρικός πολεμικός χορός, με γρήγορο ρυθμό·η εκτέλεσή του απαιτεί ξεχωριστή δεξιοτεχνία στο στριφογύρισμα των σπαθιών κατά τη μίμηση αληθινής μάχης·ο υποθετικός αντίπαλος είναι το τζιν ή πονηρό πνεύμα, του οποίου η κατανίκηση δίνει στον χορό έναν χαρακτήρα εξιλεωτικό. Ονομαστός είναι και o χορός της κοιλιάς (διαδεδομένος κυρίως στο Ιράκ), όνομα το οποίο αποδίδεται κανονικά σε όλα τα είδη χορού, τελετουργικού στην αρχή και σήμερα ολότελα κοσμικού, που βασίζεται στις κινήσεις των μυών του στήθους, του υπογαστρίου και των πλευρών και τον οποίο εκτελούν κατά κανόνα χορεύτριες που στέκονται με τα πόδια ακίνητα. Από τις λαϊκές γιορτές ξεχωριστή σημασία έχει το Ραμαζάνι, κατά τη διάρκεια του οποίου σχηματίζεται στο Κάιρο μια μακρότατη πομπή βιοτεχνών με άρματα, πιστές αναπαραστάσεις των εργαστηρίων τους, παίζοντας έτσι έναν ρόλο διαφημιστικό πέρα από τον θρησκευτικό και συμβολικό τους χαρακτήρα. Στο Λούξορ γίνεται κάθε χρόνο η γιορτή του Άμμωνα, που περιλαμβάνει αθλητικούς αγώνες, αλληγορικές παρελάσεις, ιππικές επιδείξεις και το αγώνισμα ταχτίμπ, πάλη με ξύλινα ραβδιά που έχει πανάρχαιες ρίζες. Σε όλες σχεδόν τις αραβικές περιοχές η επέτειος της γέννησης του Προφήτη γιορτάζεται με πανηγύρια και φωτοχυσίες. Τέχνες. Πριν από την εμφάνιση του ισλαμισμού, η αραβική τέχνη ήταν σχεδόν ανύπαρκτη. Αντίθετα, μετά την εξάπλωση του ισλαμισμού, οι τέχνες ανθίζουν με μορφή πρωτότυπη σε όλες τις εξισλαμισμένες χώρες·τότε όμως δεν μπορεί πια να γίνεται λόγος για καθαυτό αραβική τέχνη. Έτσι έχει επικρατήσει να μη γίνεται λόγος για αραβική αλλά για ισλαμική τέχνη. Βλ. λ. ισλαμισμός. Μουσική. Η ισχυρή αντίδραση που συνάντησε τον 10o αι. ο μαθηματικός και θεωρητικός Αλ-Φαράμπι, όταν επιχείρησε να εισαγάγει στη μουσική πράξη το ελληνικό αρμονικό σύστημα, μαρτυρεί έμμεσα την ύπαρξη ενός συγκεκριμένου αραβικού μουσικού πολιτισμού. Οι Ά. για μεγάλο χρονικό διάστημα έμειναν πιστοί σε ένα δικό τους σύστημα πολυπλοκότατο και βασισμένο σε μια πλουσιότατη κλίμακα ήχων, που προέρχονται από την υποδιαίρεση του τόνου σε εξαιρετικά μικρά κλάσματα, υποδιαίρεση μόνο θεωρητικά δυνατή. Στο βάθος πρόκειται για την αντανάκλαση στην τέχνη των ήχων της μεγάλης μαθηματικής σχολής. Στην πράξη οι ακουστικές περιπλοκές της αραβικής μουσικής ξεφεύγουν από το δυτικό αφτί, όπως και οι αλλοιώσεις των φθόγγων της, με τον χαρακτηριστικό τους χρωματισμό, ξεφεύγουν από τα κριτήρια της δυτικής αρμονίας. Το ίδιο συμβαίνει με την ποικιλία των ρυθμικών μέτρων (περίπου ενενήντα) που χαρακτηρίζονται για το μεγάλο τους μήκος. Φτάνει να συγκριθεί ένα μουσικό μέτρο αξίας 3/4 (που είναι και το μέτρο του βαλς) με ένα μέτρο 88/4 που μπορεί να υπάρχει στην αραβική μουσική. Το ηχητικό αποτέλεσμα μπορεί να γεννήσει την υποψία του αυθαίρετου και παράλογου, ωστόσο τίποτα δεν είναι μαθηματικά ορθότερο από τη χειρονομία του Ά. μουσικού, όταν χτυπά τα τύμπανα. Σήμερα η αραβική μουσική δεν έχει σημειογραφία (στα παλαιά χρόνια την αντικαθιστούσαν οι αριθμοί, όπως στην ελληνική μουσική τα γράμματα του αλφαβήτου)· μεταδίδεται από γενιά σε γενιά με τη μνήμη και είναι ανατεθειμένη σε ξεχωριστούς τραγουδιστές. Στο παλαιό εθνικό όργανο, το λαούτο, προστέθηκαν σιγά-σιγά το κανούν (ψαλτήριο με 25 χορδές), το τανμπούρ, που έχει ομοιότητες με το δικό μας μαντολίνο, το ρεμπάμπ, από το οποίο προέρχεται η ριμπέκα (όργανο με τόξο ιδιαίτερα αγαπητό στους μενεστρέλους), το νάι (φλάουτο), το αργκούλ (ένα είδος άσκαυλου) και ανάμεσα στα κρουστά όργανα το ταμπλάχ, κυλινδρικό τύμπανο, το νταφ, πολύ μικρό ταμπούρλο, το μπεντίρ, που το χρησιμοποιούν όχι μόνο οι τραγουδιστές αλλά και οι μάγοι των φιδιών·υπάρχει επίσης μεγάλη ποικιλία από κουδούνια, κύμβαλα, καστανιέτες και το τυπικό νακαράχ, ζευγάρι από μικρά τύμπανα. Η αραβική μουσική έμεινε ζωντανή στην αραβική χερσόνησο και τη βόρεια Αφρική, αλλά παρατηρούνται όλο και περισσότερες διεισδύσεις δυτικών στοιχείων. Στην ανατολική μουσουλμανική ζώνη (Ινδίες, Ινδονησία) στην ουσία έχει εξαφανιστεί και αντικατασταθεί από τις τοπικές μουσικές. Αντίθετα, στην Αφρική (Νιγηρία, ανατολική ακτή) και στην Ευρώπη (Ισπανία, νότια Ιταλία) επηρέασε τα τοπικά φολκλόρ με τρόπο που είναι αισθητός ακόμα και σήμερα. Γυναίκες του Oράν (φωτ. Hawright). Συχνά δεμένοι με πανάρχαιες παραδόσεις, οι Άραβες κατέχουν μια ευρύτατη περιοχή μεταξύ του οροπεδίου του Ιράν και του Ατλαντικού. Στη φωτογραφία ένας Σαουδάραβας (φωτ. Hawright). Ιορδανός νομάς (φωτ. Merisio). Ένα παιδί από το Ιράκ. Χαρακτηριστικός τύπος Άραβα, κάτοικος του Λιβάνου. «Εισβολή Αράβων στην Αιθιοπία», πίνακας άγνωστου λαϊκού ζωγράφου, όπου εικονίζεται ο αρχηγός της εισβολής, ο Άχμαντ ιμπν Ιμπραήμ (έφιππος με το γιαταγάνι) (Μουσείο της Αντίς Αμπέμπα, Αιθιοπία). Αγορά χουρμάδων στην περιοχή της Μεδίνας, της ιερής, μαζί τη Μέκκα, πόλης των Αράβων. Σε μικρή απόσταση από τους μεγάλους οικισμούς, η ζωή συνεχίζεται κατά τον παραδοσιακό τρόπο, που συνθέτουν οι αιώνες της αραβικής ιστορίας. Ο «χορός των σπαθιών», πολεμικός χορός των Αράβων. Στριφογυρίζοντας τα σπαθιά τους με ιδιαίτερη δεξιοτεχνία, οι χορευτές απομιμούνται μια πραγματική μάχη εναντίον ενός «τζιν». Άραβας μουσικός με χαρακτηριστικό έγχορδο μουσικό όργανο (φωτ. Vigliani). Δείγμα αραβικής τέχνης: αλαβάστρινο διακοσμητικό ανάγλυφο, με επιγραφή, από το ελ-Γκεράς (2oς αι.) (Αρχαιολογικό Μουσείο, Κωνσταντινούπολη· φωτ. Igda). Παλαιστίνια μητέρα με το παιδί της. Οι Άραβες της Παλαιστίνης αποτελούν δυναμικό στοιχείο του αραβισμού, που διατηρεί στο ακέραιο τις πατροπαράδοτες ισλαμικές παραδόσεις. Περσική μικρογραφία, όπου εικονίζονται οι στρατιές του Μωάμεθ, ενώ βαδίζουν εναντίον των απίστων (Εθνική Βιβλιοθήκη, Παρίσι· φωτ. Igda).